Գործակալությունները և դրանց գործառույթները, Կիլիկյան հայոց թագավորության դատական համակարգը

XI-XIV դարերում Կիլիկյան Հայաստանն իր հասարակական-քաղաքական և տնտեսական մակարդակով զարգացած ավատապետություն էր: Կիլիկյան Հայաստանի հասարակական և պետական կարգը որոշ չափով կրել է նաև բյուզանդական և արևմտաեվրոպական պետությունների ազդեցությունը, որն արտահայտվում էր հատկապես կառավարման մարմինների անվանումներում (գունդստաբլ, դուկ, կապիտան, կիր, կոմս, մարաջախտ, պարոն, պռոքսիմոս, ջամբռլայ, կանցլեր, սենեսկալ և այլն):

Երկիրը վարչական տեսակետից բաժանված էր նահանգների, գավառների, գյուղերի: Դրանք կարելի է համեմատել այժմյան Հայաստանի մարզերի, քաղաքների և գյուղերի հետ:

Պետության կառավարման կենտրոնը արքունիքն էր: Դրա մեջ մտնում էին  արքունի խորհուրդը, բարձրագույն դատական ատյանը և գործակալությունները:

Արքունիքի գլուխ սկզբում կանգնած էր Հայոց իշխանը, իսկ 1198 թվականից՝  Հայոց թագավորը: Հայոց թագավորը` որպես պետության գլուխ և երկրի գերագույն տեր, օժտված էր բացառիկ իրավունքներով ու առանձնաշնորհումներով: Թագավորը վարում էր արտաքին հարաբերությունները, գլխավորում բանակը, պատերազմ հայտարարում, հաշտություն և պայմանագրեր կնքում, օրենքներ հրապարակում: Նրա հրահանգ կարգադրություններով հատում էին դրամներ, հիմնում քաղաքներ ու բերդեր, մաքսեր գանձում ներմուծվող ապրանքների համար, լուծում համապետական այլ կարևորագույն հարցեր: Դե հասկանալի է, որ այս գործառույթները հիմա կատարում է մեր շատ սիրելի նախագահը` Սերժ Սարգսյանը:

Հիմա անդրադառնամ գործակալություններին, բարձրագույն դատական ատյանին և արքունի խորհրդին:

Արքունի խորհուրդը   նման է մեր Խորհրդարանին: Կիլիկյան Հայաստանում այն կոչվում էր նաև Պարոնների Խորհուրդ: Պարոնների Խորհրդի նիստերը նախագահում էր թագավորը կամ նրա հանձնարարությամբ «պարոնաց պարոն» տիտղոսր կրող արքունի մեծ պաշտոնյան: Խորհրդի վճիռները հրապարակվում էին թագավորի անունից և նրա վավերացմամբ:

Պետության կառավարման կարևոր մարմիններից էին դատարանները: Արքունի գերագույն դատարանը քննում էր հիմնականում իշխանների վեճերը,նրանց օրինախախտումներն ու հանցագործությունները և այլն: Այն գերագույն իրավունքներ ուներ մյուս բոլոր դատարանների նկատմամբ: Կարելի է համեմատել Սահմանադրական դատարանի հետ:

Գործակալությունները կարելի է համեմատել մեր նախարարությունների հետ:

Խնամակալություն (պայլություն)  գործակալությունը ծնունդ է առել դեռևս իշխանության շրջանում: Գործակալը կոչվում էր պայլ: Նա թագավորի առաջին խորհրդականն էր, իսկ նրա բացակայության դեպքում փոխարինում էր նրան: Թագավորի անչափահասության դեպքում պայլն իրականացնում էր ոչ միայն նրա, այլև ամբողջ երկրի խնամակալությունը: Դե ինչ, այս այս գործունեությունն էլ իրականացնում են ՓՈԽՆԱԽԱԳԱՀՆ ու ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԳԼԽԱՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԱԿԱՆԸ:

1198թ.` Թագավորության հռչակումից հետո վերականգնվեց նաև թագադիրասպետի գործակալությունը: Հանդիսությունների ժամանակ նա էր թագ դնում թագավորի գլխին, կապում արքայական նշանները, հետևում արքունի կարգ ու կանոնին: Անկեղծ ասաց չեմ գտնում Հայաստանում Թագադիր ասպետին համապատասխան պաշտոնյան, բայց քանի որ ՀՀ-ում նախագահ ընտում է ժողովուրդը, կարելի է և ասել, որ որոշ չափով սա իրականացնում է ժողովուրդը:

Երկրի կառավարման համակարգում մեծ էր արքունի պալատի կառավարչի՝ սենեսկալի (Սեղանապետության գործակալություն) դերը, որը տնօրինում էր արքունի եկամուտները և ծախսերը: Նման է Ֆինանսների նախարարությանը:

Գործակալությունների մեջ բավական ազդեցիկ էր արքունի քարտուղարության դերը, որի գլխավոր պաշտոնյան կոչվում էր Կանցլեր:  Թագավորի անունից նա վարում էր արտաքին զործերն ու դիվանագիտական հարաբերությունները, նրա հետ կազմում և իր մոտ պահվող պետական կնիքով վավերացնում հրովարտակներր, շնորհագրերը, գրագրությունները: Կանցլերի գործակալությունը սովորաբար հանձնարարվում էր Սիս մայրաքաղաքի ընտրովի արքեպիսկոպոսին: Ի դեպ, 1260-89թ. այդ պաշտոնը վարում էր ոչ թե Սսի արքեպիսկոպոսը, այլ Վահրամ Րաբունին: Այս գործառույթը ՀՀ-ում պատկանում է Արտգործ նախարարությանը:

Մաքսապետության գործակալությունը (պռոքսիմոս) նման է Հարկային վարչությանը: Պռոքսիմոսը  ղեկավարում էր պետական եկամուտները, մասնավորապես՝ մաքսային և տուրքային գործերր, ներքին և արտաքին առևտրական հարաբերությունները: Նրան էին ենթարկվում քաղաքների, նավահանզիստների, մաքսատների վերակացուները՝ կապիտանները կամ մինապանները, ինչպես նաև ներքին հարկագանձումների, շուկաների, չափ ու կշիռների հսկման հետ կապված մանր պաշտոնյաները:

Պետության զինված ուժերը կազմակերպելու և ղեկավարելու համար ստեղծվել էին երեք գործակալություններ`սպարապետություն, սպասալարություն և մարաջախտություն:

Սպարապետը`գունդստաբլը, զորքերի գլխավոր համակարգողն ու հրամանատարն էր: Մարաջախտությունը զբաղվում էր Բանակի սպառազինության և պարենի մատակարարմամբ: Նա սպարապետի տեղակալն էր: Սպասալաըը արքունական հեծելազորի հրամանատարն էր: Այս գործառույթներն իրականացնում է  պաշտպանության նախարարությունը:

Advertisements

Կիլիկիան Հայաստան ամփոփում

Կիլիկիա

Գտնվում է միջերկրական ծովի հյուսիսում, փոքր ասիայի փոքր հարավ-արևելքում, հայակական Տավրոս լեռներ:

Տարածքը՝ Լեռնային Կիլիկա, Դաշտային Կիլիկա, Քարուտ Կիլիկա

Կիլիկայի գոյության շրջան՝ 1080-1375թթ (11-14 դարեր)

Հիմնադիրը՝ Ռուբեն Ա (1080-1095թթ)

Առաջին արքան՝ Լևոն Ա (1198-1219թթ)

Իշխանական տները՝ Ռուբինյանները, Հեթումնյանները, Լուսինյանները, Նղրեցիներ:

Բերթերը՝ Լամբրոն, Վահկա, Կոռիկոս, Հռոմնկլա

Նշանավոր Քաղաքները՝ Սիս,  Ադանա, Տարսոն, Անարզաբա, Մսիս:

Նավահանգստային կենտրոնները՝ Այաս, Կոռիկոս:

Պետական կարգը-Արքունիք, Արքունի խորհուրդ, Բարձագույն դատական Ատյան, գործակալություններ (Իշխանաց-Իշխան, Հայոց թագավոր, Թագադիր գործակալություն, Խնամակալություն՝ Պայլություն, Աքունի գործակալություն, Սպարապետություն, Սպասալարություն, Մարաջախտություն)

Տնտեսություն-գյուղատնտեսություն, հողատիրության ձևերը՝ Աքունական, Իշխանական, Վանքապատական, Համայնական, Ժառանգական (հայրենիք)

Արհեստ-Արհեստագործություն, Առևտուր:

Բանակ-80-100.000 զինվոր, հեծելազոր, ասպետ (ձիավոր), ռազմական նավատորմ, Սպարապետ՝ Սմբատ Գունդստաբլ(դատաստականագիր)Կ

Каким стал Ереван за последние 10 лет

A letter to my mother

Hi, dear mother

With this letter I want to thank you for everything you’ve done for me. I want to thank you for giving me the possibilities to learn and gave me a chance to be better than yesterday, for making me comfortable anywhere in the world, helping me with anything I asked, for giving me supply to survive, for giving me what I wanted and what I dreamed of, for all of that I have to thank you my whole life.

I really love you, because of the things you’ve done for me. I like your kind-hearted personality, because of that you’ve given me so much to learn from you and chance to learn. I again want to  thank you.

Your one and only  son` Arno

Պարբերական Համակարգ

Առաջին դասակարգումը հետևյալն է մետաղներ և ոչմետաղները։ Այս դասակարգումը թերի էր, որովհետև գտնվեցին տարեր, որոնք ունեն և մետաղական և ոչ մետաղական։ Բոլոր մետաղներից առանձնացրեցին ամենաակտիվ մետաղները՝ Ալկալիական․ Li, Na, K, Rb, Cs, Fr: Բոլոր ոչմետաղներից առանձնացրեցին ամենաակտիվ ոչմետաղները, որոնց կոչեցին Հալոգեններ․ F₂, Cl₂, Br₂, I₂, At_2։ Եվ վերջին խումբը ազնիվ գազեր կամ իներտ․ He, Ne, Kr, Xe, Rn: Այս գազերը կազմված են ատոմներից։ Նրանց ատոմները այնքան պասիվ են, որ չեն միանում միմիանց կամ ուրիշ ատոմների հետ և չեն առաջացնում մոլեկուլներ։

 

Ինչպես է ստղեծվել պարբերական համակարգը

Բոլոր տարրերը գրվեցին ըստ հարաբերական ատոմային զանգվածների մեծացումով, տարրերը համարակալվեցին, այդ համարները կոչվեցին կարգաթվեր և նկատեցին, որ ամեն մի 8 տարրից հետո, կրկնվում են տարրերի հատկությունները՝ ալկալիական մետաղից հետո 8-րդ ը ընկնում է ալկալիական մետաղ, հալոգենից հետո 8-րդ հալոգեն, ազնիվ գազից հետո 8-րդ ազնիվ գազ։ Այս երկար շարքը բաժանեցին ավելի կարճ շարքերի, այնպես որ ալկարիական մետաղները ընկան իրար տակ, հալոգենները իրար տակ, իներտ գազերն էլ իրար տակ, այդ շարքերը կոչվեցին պարբերություններ։ Պարբարությունը դա տարերի հորիզոնական շարքեր են գրված ըստ կարգաթվերի մեծացումով սկսվում ալկալիական մետաղներով, վերջանում ազնիվ գազերով, կա 7 պարբերոթյուն, առաջինի 3-րդը կոչվում են փոքր պարբերություններ, իսկ 4-րդից 7-րդը մեծ պարբերությունները, ուղղաձիգ շարքերը կոչվեցին խմբեր, խմբերը կազմված են գլխավոր և երկրորրդական ենթախմբերից, գլխավոր է կոչվում այն ենթախումբը, որը կազմված է և փոքր և մեծ պարբերության տարերից, երկրորդական է կոչվում այն ենթախումբը, որը կազմված է միայն մեծ պարբերության տարերից։ Կա 8 խումբ։ Ա-ն գլխավոր է, Բ-ն երկրորդական։ Մենդելևի պարբերական համակարգը՝ տարրերի և նրանց միացումների հատկությունները գտնվում են պարբերական կախման մեջ հարաբերական ատոմների զանգվածներից։

Հայկական Մշակույթ (10-14 դարերոիմ)

Կրթական համակարգ (դպրոցներ և համալսարաններ)

Նարեկի Վարդապետական-Գրիգոր Նարեկացին

Նոր Գետիկի Վարդապետարան (Գոշավանք)-Մխիթար Գոշ

Գլաձորի Համալսարան-Եսաի Նչեցի

Տաթևի Համալսարան-Գրիգոր Տաթևացի, Հովհան որոտնեցի

Սսի Յամալսարան-Ներսես Լամբրոնացի

Անիի Վարդապետարան-Հավհաննես Իմաստասեր

ՍկևռաիբԴպրոց-Ներսես Լաբրոնացի

Պատմագիտություն

Հովհաննես Դրասխանակերտցի <<Պստմութմություն Հայոց>>

Արիստակես Լաստիվերցի <<Պաըմություն>>

Կիրակոս Գանձակեցի <<Հայոց Պատմություն>>

Ստեփանոս Տարունեցի <<Տիեզերական Պատմություն>>

Նախագծային ընթերցում

Խորխե Բուկա

Չեմ կարողացել, չեմ կարողանա ու երբեք էլ չեմ կարողանա

Ինձ թվում է, այս պատմվացքը մեզ սովորեցնում է, որ միշտ պետք է ամենինչ աննդատ փորձել, որպեսսի կարողանաս և ևս դրան համաձայն եմ։

Շառլ Ազնավուր

Իմ հայրը հսկա է

Ւնձ թվում է, որ այս պատմվացքի ասելիքն երկուսն է։ Առաջինը, որ այստեղ հսկա հայրը, ոչթե հասակի հետ էր, այլ սիրո, իսկ երկրորդը այն, որ ինչոր քեզ տալիս են կամ օգնում են, դու պետք է նրանց վերադարձնել օգնությունը, որ քեզ տվել են։ Ես համաձայն ես հեղինակի հետ։
Միխաել Էնդե

Օֆելիաի ստվերների թատրոնը

Ինձ թվում է, որ հեղիբակը մեզ ուզուն է ասել, որ ամենինչ փոխադարձ է կյանքում՝ լինի դա վատ, թե լավ բան։ Պատմվացքի հերոսը՝ Օֆելիան պահեց ստվերներին, իսկ ստվերները գումար հավաքեցին և թատրոն գնեցին Օֆելիաի համար, փոխադարձ իր բարիությանն ու օգնությանը։ Ես համաձայն եմ հեղինակի հետ, որովհետև ցանկացած մարդու, եթե վատություն անես կուզենա վրեժ լուծել, կամ եթե օգնես անպայման կուզենա վերադարձնես։

Քիմիական 10 տարեր

Քիմիական տարրերը from Martin Atoyan

Օդի Բաղադրության որոշումը

Ջրում դնում ենք թեթև խցանի վրա ամրացրած մոմը:Մոմը այրում ենք և փակում ապակյա խողովակով:

Օդի  բաղադրությունը`   

 1/5 –ը կամ  21%  Թթվածին (O₂)

  4/5-ը  կամ  78%  Ազոտ (N₂)

 1% -Ածխաթթու գազ  (CO₂),ջրային գոլորշիներ (H₂O), ազնիվ գազեր ( He,Ne,Ar,Kr,Xe)

Հարաբերական ատոմային զանգված

Ատոմների զանգվածներն ու չափերը շատ փոքրեն: Ի՞նչ միավորներով կարելի է չափել այդ փոքրզանգվածները: Ցանկացած` գրամներով,կիլոգրամներով, տոննաներով: Իսկ ի՞նչմիավորներով է առավել հարմար չափել շատ փոքրզանգվածները: Որպեսզի պատասխանենք այսհարցին, դիտարկենք հետևյալ մատչելի օրինակը:Յոթերորդ դասարանի աշակերտի զանգվածը 40կգ է կամ 0,040 տ, կամ 40000 գ: Սովորաբար ի՞նչմիավորներով են արտահայտում մարդուզանգվածը: Կիլոգրամներով, որովհետև դաառավել հարմար է բանավոր հաշվարկների ևտարբեր մարդկանց զանգվածները համեմատելուհամար: Գրամներով ստացվում են շատ մեծ թվեր,իսկ տոննաներով` շատ փոքր: Չնայած քիմիականտարրերի ատոմները չափազանց փոքր են, դրանցզանգվածներն այնուամենայնիվ չափելի են:Ֆիզիկոսներին հաջողվել է որոշելատոմներիզանգվածները: Օրինակ՝ ածխածինտարրի ատոմի իրական զանգվածը 0,000 000 000 000 000 000 000 002 գ է (2•10^-23 գ կամ 2•10^-26կգ),թթվածնի ատոմի զանգվածը`m₀(O)=2,66•10^-26կգ, ջրածնի ատոմի զանգվածը m₀(H)=1.67•10²⁷կգ: Դրանք շատփոքր թվեր են, որով հաշվումներ կատարելըհարմար չէ: Այսքան փոքր թվերով ենարտահայտվում նաև մնացած բոլոր քիմիականտարրերի ատոմների զանգվածները, որոնքորոշվում են հետազոտման ժամանակակիցեղանակներով: Նման փոքր թվերից ու դրանց հետհաշվարկներ կատարելու անհրաժեշտությունիցձերբազատվելու նպատակով ատոմներիզանգվածների որոշման համար կիրառվում էզանգվածի ատոմային միավորը (զ.ա.մ.): 
Զանգվածի ատոմային միավորը ածխածնի ատոմիզանգվածի 1/12 մասն է:

1 զ.ա.մ.:= 1/12m(C) =2•10^-26կգ/12=1.66•10^-27կգ :

Հիմնականում օգտվում են հարաբերականատոմային զանգված հասկացությունից:

Հարաբերական ատոմային զանգվածընշանակվում է Ar-ով, որտեղ rը լատիներենrelative(հարաբերական) բառի սկզբնատառն է.

Հարաբերական ատոմային զանգվածըչափողականություն չունի, այն
հարաբերական մեծություն է:

մեծություն է:

Օրինակ`

Ածխածնի հարաբերական ատոմային զանգվածը`Ar=2•10^-26կգ/1.66•10^-27կգ=12

Ջրածնի հարաբերական ատոմային զանգվածը`Ar=1.67•10^-27կգ /1.66•10^-27կգ =1

Թթվածնի հարաբերական ատոմային զանգվածը`Ar=2,66•10^-26կգ /1.66•10^-27կգ = 16

Այս կերպ ստացվել են բոլոր հայտնի քիմիականտարրերի հարաբերական

ատոմային զանգվածները:

Տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածըցույց է տալիս, թե այդ տարրի
մեկ ատոմի զանգվածը (m₀) քանի անգամ էգերազանցում զանգվածի ատոմային միավորը:

մեկ ատոմի զանգվածը (m₀) քանի անգամ էգերազանցում զանգվածի ատոմային միավորը:

Օրինակ՝
Ar (կալցիում) =40: Սա նշանակում է, որկալցիումի մեկ ատոմի զանգվածը 40

անգամ մեծ է զանգվածի ատոմային միավորից:

Ատոմի զանգվածը` զանգվածի ատոմայինմիավորներով արտահայտված, և ատոմի

հարաբերական ատոմային զանգվածը թվայինարժեքով միմյանց հավասար են:

Օրինակ`

mo(Fe) = 56 զ.ա.մ. mo(Na) = 23 զ.ա.մ. mo(Cu) = 64 զ.ա.մ.

Ar(Fe) = 56 Ar(Na) = 23 Ar(Cu) = 64

Քիմիական տարրի հարաբերական ատոմայինզանգվածն իմանալով՝ կարող ենք

որոշել տարրի մեկ ատոմի իրական զանգվածը` mo-ն: Այդ նպատակով տարրի

հարաբերական ատոմային զանգվածըբազմապատկում ենք զանգվածի ատոմային

միավորով.

m0 (x) = Ar (x) • 1,66 • I0^–27 կգ կամ m0 (x) = Ar (x) • 1,66 • I0^–24գ

Օրինակ` m₀ (նատրիում) = Ar (նատրիում) • 1,66 • IO ^-27 կգ, m0 (նատրիում) = 23 •

1,66 • IO ^-27 կգ = 3,8 • IO ^-26 կգ, այսինքն՝ m₀ (Na) = 3,8 • I O-26 կգ կամ 3,8 • IO^-23 գ:

Բոլոր տարրերի հարաբերական ատոմայինզանգվածները ներկայացված են

Դ.Ի.Մենդելեևի քիմիական տարրերիպարբերական համակարգում:Ինչու են դրանք

արտահայտված կոտորակային թվերով՝ դուքկիմանաք հետո: Գործնականում օգտվում ենհարաբերական ատոմային զանգվածների՝ մինչև ամբողջ թիվ կլորացված արժեքներից,բացառությամբ քլորի՝

հարաբերական ատոմային զանգվածների՝ մինչև ամբողջ թիվ կլորացված արժեքներից,բացառությամբ քլորի՝

Ar (CI) = 35,5

Յուրաքանչյուր քիմիական տարր ունիհարաբերական ատոմային զանգվածի որոշակիարժեք:

արժեք:

Դուք ծանոթացաք ատոմի քանակականբնութագրին` ատոմի զանգվածին և

հարաբերական ատոմային զանգվածին: Այժմկարելի է ասել, որ տարրի քիմիական նշանը

ցույց է տալիս նաև նրա հարաբերականատոմային զանգվածը:

Օրինակ` Ca քիմիական նշանը ցույց է տալիս.

1) քիմիական տարր` կալցիում (որակականբնութագիր),

2) կալցիում տարրի մեկ ատոմը, (քանակականբնութագիր)

3) կալցիումի հարաբերական ատոմայինզանգվածը` 40